Odrowąż - herb wsi i Gminy Iwanowice
Odrowąż (Odrowąs, Odrowąsch, Odrzywąs) jest jednym z najstarszych polskich rodów wywodzącym się z Ziemi Morawskiej
Ród pieczętujący się herbem Odrowąż (Odrowąs, Odrowąsch, Odrzywąs) jest jednym z najstarszych polskich rodów datującym się od schyłku XI wieku, wywodzącym się z Ziemi Morawskiej (obecnie Republika Czeska). Dlatego też w herbach wielu rodów i wielu miejscowości zarówno w Polsce jak i Republice Czeskiej i Słowackiej zawarty jest ten klejnot rycerski.
Jak pisze Waldemar Ireneusz Oszczęda w opracowaniu „Bliźniacze herby”: „(…) Herb Odrowąż uważany jest za jeden z najstarszych herbów rycerskich w Polsce.
Nowina i Korczak.
Większość znanych źródeł historycznych wskazuje na to, że pierwotna siedziba
rodu Odrowążów znajdowała się w czeskim mieście Benešov (Benešov). Tutaj w
odległym tylko 37 km na południowy wschód od Pragi, stolicy Czech, mieście,
założone zostało gniazdo rodzinne rodu Benešovic (Beneszowiców), który powiązany
był z królewskim rodem Przemyślidów. Ci z czasem opuścili Czechy i przenieśli
się do miejscowości Kravaře, która była jednym z dwóch założonych przez nich
miast na Morawie. Właściwie na Śląsku bo wspominane Kravaře położone są w
odległości ok. 8 km na wschód od śląskiego miasta Opava (Opawa). Tutaj ród,
który w XV w. osiągnął szczyt swojego znaczenia i wpływów (należała do niego
prawie jedna piąta całych Moraw!), rozgałęził się do wielu bocznych rodów,
nazwanych według nowych siedzib rodowych.”
Do dziś w Czechach i na Morawach „Odrowąż” występuje w znakach rodowych
tamtejszej szlachty i herbach miejscowości, np.:
1. Szlachta z Kravař
2. Szlachta Sedlnických z Choltíc
3. Szlachta z Dubě
4. Bilovec
5. Čechy pod Kosířem
6. Fulnek
7. Humpolec
8. Hustopeče
9. Kravaře (powiat Opava)
10. Kvasice
11. Morawsky Krumlov
12. Nový Jičín
13. Plumlov
14. Štramberk
15. Tlumačov
Herb Odrowąż jest też wymieniony w najstarszym zachowanym do dziś polskim
herbarzu,
Insignia seu clenodia Regis et Regni Poloniae,
spisanym przez historyka Jana Długosza w latach 1464–1480. Obecny jest również w herbach licznych miejscowości w Polsce, np.:
1. Chlewiska
2. Górno
3. Iwanowice
4. Mirów
5. Gmina Nowy Targ
6. Odrowąż w pow.Koneckim
7. Odrowąż Podhalański
8. Opoczno
9. Ozorków
10. Sędziszów Małopolski
11. Słupia
12. Szydłowiec
13. Trzyciąż
14. Powiat Ropczycko – Sędziszowski
15. Powiat Skarżyski
16. Powiat Szydłowiecki
W źródłach historycznych można znaleźć informację, że najstarszą siedzibą rodu Odrowążów, na ziemiach polskich (wówczas Śląsku Piastowskim) jest wieś Odrowąż (dodatkowa nazwa w j. niem. Oderwanz) która jest położona w województwie opolskim, w powiecie krapkowickim, w gminie Gogolin. Pierwszą wzmiankę o miejscowości wymieniono w dokumencie z roku 1292 roku jako osadę o nazwie „Odrvesz”. Było to niewielkie skupisko ludzi, gdyż liczyło kilka domów.
Niedaleko tej miejscowości jest Kamień Śląski, pierwotna siedziba księcia Bolesława Krzywoustego, z którego ród Odrowążów uczynił swój gród warowny. Właśnie z Kamienia wywodzą się św. Jacek oraz błogosławieni Czesław i Bronisława.
Kasper Niesiecki w swoim herbarzu tak wywodzi legendę herbową Odrowążów: „Z powieści starodawnych, o początku herbu tego, od potomstwa ta jest fabuła, żeby przodek mąż jeden sławny w Morawie, w cudzej ziemi z poganami o sztukę strzelał z łuku, potem z nim i za pasy chodził, i dziwnych sztuk rycerskich z sobą próbowali. On Poganin widząc, że nań szczęścia z mocy niemiał, przed monarchą krainy onej, znając łaskę Pańską; dla tego, że mu się z każdym nieprzyjacielem fortunnie w potrzebach zdarzało, chcąc i nad onym górę otrzymać, o szczudłki z nim przed Cesarzem czynić chciał. On z gniewu, mając to sobie za zelżywość, uchwycił go za gębę, którą mu z wąsem i nosem oderwawszy, na strzałę wetknął, i ukazał Panu, który wzgardziwszy onym oszpeconym Poganinem, dał temu, za wieczny upominek, onej jego zwierzchności nad nim, strzałę przez wąs przewleczoną, i nazwał go Odrzywąs, aż per corruptionem sermonis Odrowąż po ten wiek (...)”. (źródło: Kasper Niesiecki, Herbarz Polski, T. VII).
Spośród kilkudziesięciu odgałęzień rodu pieczętującego się klejnotem Odrowąż (przyjmowali nazwiska od nazw miejscowości) (…) „jedną z świetniejszych gałęzi tego szeroko rozrodzonego Odrowążów domu są niewątpliwie Pieniążkowie, wspólnej dzielnicy z wygasłym już w wieku XVI-tym rozgłośnym senatorskim rodem Szydłowieckich. „Był Pieniążek Szydłowiecki” – pisze Bartosz Paprocki w „Herbach Rycerstwa Polskiego”, – „który się w drobnych pieniążkach, ut tabulatur, rad kochał, albo raczej, że był bardzo w skarb bogaty. A tego wspomina list klasztoru sędomierskiego Andrzejem kasztelanem sędomirskim, który był przy konfirmacyi praw i wolności jego w r. 1362. Tam między wielą inszych, którzy potem byli, pomienił go temi słowy: ”Praesentibus etc. Andrea Obulo de Szydłowiec haerede in Gory, Castellano Sandomieriensi etc.” . Taki jest zatem początek przydomku „Pieniążek”, który z czasem potomkowie Andrzeja z Szydłowca Odrowąża przybrali za nazwisko rodowe. Natomiast na Litwie w 1413 roku 1413 roku podczas podpisywania Unii Horodelskiej (w Horodle) Odrowążowie adoptowali do swojego herbu litewskiego bojara Wyszegerda, późniejszego protoplastę rodu Chreptowiczów.
Część rodu Odrowążów z okolic Szydłowca przeniosła się również bliżej Krakowa. I tak w 1228 villa Iwanij filii Setheslai de Dlubna jest własnością Iwana syna Sieciesława z Dłubni h. Odrowąż i najprawdopodobniej od niego przyjmuje nazwę Iwanowice, ponieważ w 1279 roku w dokumencie Bolesław Wstydliwego dla Dominika Pieniążka pojawia się nazwa Ywanouicze. Warto podkreślić, że w Koronie bezpośrednimi potomkami Odrowążów są właśnie Pieniążkowie.
W dokumentach można znaleźć informację, że pierwszy kościół pod wezwaniem Świętej Trójcy powstał w 1293 roku. Erygował ją w 1293 roku biskup krakowski Prokop, który niewiele wcześniej bo pod koniec 1292 roku założył sakrę biskupią. W 1294 odbył podróż do Pragi, aby złożyć hołd królowi Wacławowi II uznając go za pana i opiekuna kościoła krakowskiego. Jednakże, najprawdopodobniej popadł w konflikt królem, ponieważ w lipcu 1294 roku Jan Muskata został nowym biskupem krakowskim a więc jeszcze za życia Prokopa.
O tym pierwszym iwanowickim kościele nie ma praktycznie żadnych zapisków. Wiadomo natomiast, że na początku XV w. kościół spłonął i w 1408 roku Mikołaj Pieniążek wybudował i wyposażył nową, drewnianą świątynię.
Pod koniec wieku XV właścicielem Iwanowic jest inny Mikołaj Pieniążek, syn Jana. Jak wynika z dokumentów imiona Mikołaj i Jan były bardzo popularne w rodzie Pieniążków. Otóż ów Mikołaj Pieniążek był żonaty z Zofią, córką Stanisława z Potulic, z województwa kaliskiego. Ponieważ ówczesne prawo wymagało, aby mąż finansowo zabezpieczył żonę, w 1499 król Jan Olbracht zaświadcza, że Mikołaj Pieniążek z Iwanowic oprawił swojej żonie Zofii córce Stanisława z Potulic, h. Grzymała, od 1502 roku starosty międzyrzeckiego, 2800 florenów węgierskich posagu i wiana m.in. na dobrach Iwanowice, Nowa Wieś (obecnie Poskwitów), Przestańsko i Mikułowice. (zob: Iwanowice w „Słownik Historyczno – Geograficzny Województwa Krakowskiego w Średniowieczu” pod red. Waldemara Bukowskiego).
Tak a propos. Mikułowice to kolejna wieś, która zniknęła z map naszej okolicy. Stare dokumenty opisują, że wieś ta leżała na prawym brzegu rzeki Dłubni, między Iwanowicami a Biskupicami i przy rozstaju dróg do Przestańska i Wymysłowa (obecnie przysiółek Biskupic). Jeszcze pod pod koniec XVIII wieku funkcjonował tam folwark Mikułowice.
Najprawdopodobniej w 1508 roku zmarł Mikołaj Pieniążek. Brat Mikołaja, Jan Pieniążek został opiekunem jego dzieci. Jest to o tyle istotne, że Stanisław Potulicki, ojciec Zofii, w 1509 roku przejął od Seweryna Zajferta, dziedzica Pałecznicy i rajcy krakowskiego, zapis na 1600 florenów węgierskich, jaki ów miał od zmarłego Mikołaja Pieniążka na wsiach Iwanowice, Poskwitów i Mikułowice. Jan Pieniążek z tym się nie zgodził i wystąpił z sądowym sprzeciwem. W wyniku ugody Potulicki z sumy 1600 florenów i innych sum z kwoty ustąpionej mu przez Zajfreta miał zapłacić 500 florenów na pokrycie długów dzieci Mikołaja Pieniążka.
Około 1509 roku Zofia wdowa po Mikołaju Pieniążku wyszła ponownie za mąż. Mężem został Piotr Dłuski z Długiego, starosta lipowiecki, siewierski i sławkowski. W 1510 roku Stanisław Potulicki i jego córka Zofia, a żona tegoż Piotra, dały w zastaw za 600 florenów Iwanowice, Poskwitów i Mikułowice. W 1515 roku nastąpiło rozszerzenie wcześniejszej umowy. Tym razem Stanisław Potulicki ustępuje Piotrowi Dłuskiemu te wsie za sumę 1600 fl. polskich, w jakiej trzymał te wsie od Seweryna Zajfreta a Piotr Dłuski zobowiązuje się, że zanim Stanisław i Anna, wówczas małoletnie dzieci zmarłego Mikołaja Pieniążka osiągną pełnoletniość, spłaci 500 fl. polskich długu ich ojca z sumy 1600 fl. polskich w jakiej ma zapis na te wsie, pod rygorem wwiązania (dopisania jako współwłaścicieli) Stanisława i Anny w te dobra. (zob: Słownik Historyczno - Geograficzny … op.cit.)
Po osiągnięciu pełnoletniości Stanisław Pieniążek, syn Mikołaja Pieniążka i Zofii z Potulickich a brat Anny w 1527 ustępuje ojczymowi Piotrowi Dłuskiemu części w Iwanowicach, Poskwitowie i Mikułowicach. Ponieważ Pieniążkowie posprzedawali już wcześniej pozostałe części swojego rozległego majątku a Iwanowice, Poskwitów i Mikułowice były ich resztówkami, to po ich sprzedaży kończy się iwanowicka linia Odrowążów.
Sto lat później (1625 r.), Jan, ostatni z Nowinów mieszkających w Naramie, daruje swoją majętność OO Dominikanom w Krakowie, kończąc w ten sposób kilkusetletnie władztwo tego rodu nad miejscowością.
Jak pisze Adam Miska kustosz Muzeum Regionalnego w Iwanowicach „Pod koniec XX wieku Rada Gminy Iwanowice moca uchwały przyjeła herb gminy. Herbem tym został klejnot rycerski Odrowąż, którym pieczętowała się rodzina Pieniążków-Odrowążów”.
Jak wiemy po Powstaniu Styczniowym 1863 roku władze carskie przejęły majątek OO Karmelitów, nastąpiło uwłaszczeniu włościan i zlikwidowano także Gminę Narama a miejscowość została włączona do Gminy Iwanowice. Od tego czasu (z przerwami, np. w latach 1952 – 1961 istniała Gromada Narama wieś jest częścią tej Gminy.
Zbigniew Grzyb