Gdy dzwony milkną: Spór o liturgię w kaplicy wiejskiej
Kaplica karmelitańska w Naramie na tle wizytacji z 1748 roku
Wizualizacja kościoła w Naramie z 1748 roku, na podstawie opisów z wizytacji
Rok 1748 w Polsce był czasem względnej stabilizacji po burzliwych wydarzeniach pierwszej połowy XVIII wieku. Rzeczpospolita znajdowała się pod silnym wpływem sąsiednich mocarstw — zwłaszcza Rosji, Prus i Austrii — które ingerowały w jej sprawy wewnętrzne. W Małopolsce, a szczególnie w Krakowie, życie toczyło się według ustalonych, tradycyjnych struktur społecznych i religijnych. Miasto Kraków, choć formalnie pozostawało jednym z najważniejszych ośrodków Rzeczypospolitej, stopniowo traciło na znaczeniu politycznym na rzecz Warszawy.
Województwo Małopolskie, w tym powiat krakowski, miało duże znaczenie gospodarcze i kulturowe. Funkcjonowały tu liczne majątki ziemskie, a życie religijne odgrywało istotną rolę w codzienności mieszkańców. Sytuację kaplicy w Naramie należy więc rozpatrywać w tym właśnie kontekście. Wspomniany dokument z 1748 roku ukazuje, jak ważne były kwestie własności kościelnej, odprawiania nabożeństw oraz relacji między zakonami a parafiami lokalnymi.
W tym czasie Kościół katolicki odgrywał w Rzeczypospolitej kluczową rolę w życiu społecznym i duchowym. W Małopolsce przeprowadzano liczne wizytacje biskupie, których celem było uporządkowanie kwestii organizacyjnych, liturgicznych i majątkowych w świątyniach i kaplicach. Jedną z takich wizytacji, prowadzoną przez delegata biskupiego Andrzeja Nehrebeckiego z polecenia biskupa krakowskiego Kostki Załuskiego, była inspekcja drewnianej kaplicy w Naramie, której historia sięga początków XVII wieku.
Kaplica ta, ufundowana w 1617 roku przez Pawła Żydowskiego, przez lata służyła jako miejsce kultu i ośrodek związany z zakonem karmelitów z krakowskiego Piasku. Wizytacja przeprowadzona w 1748 roku miała na celu ocenę jej stanu technicznego, funkcjonowania oraz znaczenia dla życia religijnego lokalnej społeczności. Dokumenty z tego okresu wskazują na napięcia między zakonnikami a proboszczem parafii w Korzkwi, co doprowadziło do wydania dekretu reformacyjnego ograniczającego działalność liturgiczną w kaplicy.
Analiza tego dokumentu pozwala dostrzec, jak w XVIII-wiecznej Polsce kształtowały się relacje między wspólnotami zakonnymi a strukturami kościelnymi. Wizytacje kościelne, przeprowadzane według szczegółowo określonych zasad, stanowiły ważne narzędzie kontroli i reorganizacji życia religijnego. Niniejszy esej ma na celu przybliżenie kontekstu historycznego kaplicy w Naramie oraz ukazanie jej znaczenia na tle ówczesnych praktyk kościelnych.
Kontekst polityczny i społeczny
W pierwszej połowie XVIII wieku Rzeczpospolita Obojga Narodów przeżywała liczne wstrząsy: wojny północne, kryzysy dynastyczne i pogłębiający się rozkład instytucji państwowych. Po 1736 roku sytuacja zaczęła się jednak stabilizować, choć państwo pozostawało pod znacznym wpływem polityki Rosji i innych mocarstw. W tym okresie Kraków i jego okolice, mimo osłabienia roli politycznej miasta, zachowały znaczenie jako ośrodek kultury, religii i edukacji. Miasto było też nadal istotnym centrum duchowym, dzięki obecności licznych zakonów i bogatej sieci kościołów.
Powiat krakowski, będący częścią województwa małopolskiego, należał do regionów o silnie rozwiniętej gospodarce folwarcznej. Wsie były własnością zarówno szlachty świeckiej, jak i duchownej, a ludność chłopska podlegała feudalnym obowiązkom. W przypadku miejscowości takich jak Narama, będących własnością zakonu, funkcje gospodarcze i religijne przeplatały się ze sobą w sposób szczególny. Zakon karmelitów był nie tylko właścicielem ziemskim, lecz także organizatorem życia duchowego mieszkańców.
Organizacja życia religijnego i rola Kościoła
Kościół katolicki był w XVIII wieku główną instytucją kształtującą życie duchowe, społeczne, a niekiedy również polityczne. Hierarchia kościelna czuwała nad zgodnością praktyk religijnych z normami liturgicznymi oraz nad porządkiem w diecezjach. Wizytacje biskupie odgrywały w tym systemie kluczową rolę. Pozwalały na kontrolę działalności duchownych, ocenę stanu świątyń oraz porządkowanie kwestii związanych z majątkiem kościelnym.
W przypadku kaplicy w Naramie wizytacja miała charakter szczególny — dotyczyła bowiem obiektu funkcjonującego poza parafią, będącego pod opieką zakonu. Takie przypadki rodziły często napięcia z duchowieństwem parafialnym, zwłaszcza gdy kaplice przyciągały wiernych i organizowały niezależne nabożeństwa. Dlatego działania wizytatorów miały na celu zarówno ocenę stanu duchowego i materialnego świątyń, jak i uregulowanie relacji między zakonami a proboszczami.
Kaplica w Naramie na tle wizytacji
Kaplica w Naramie, ufundowana przez Pawła Żydowskiego w 1617 roku, przez wiele lat pełniła rolę ośrodka religijnego związanego z zakonem karmelitów z krakowskiego Piasku. Przeprowadzona w 1748 roku wizytacja miała na celu szczegółowe zbadanie jej stanu technicznego, warunków sprawowania kultu i przestrzegania przepisów kościelnych.
Z dokumentów wynika, że między zakonnikami a proboszczem parafii w Korzkwi istniał poważny konflikt. W związku z tym wydano dekret reformacyjny, który ograniczał liturgiczne funkcje kaplicy. Zakazano m.in. wystawiania Najświętszego Sakramentu, procesji oraz bicia dzwonów. Wprowadzono także zasadę, że msze mogą być tam odprawiane jedynie prywatnie, bez odciągania wiernych od kościoła parafialnego.
Stosunki społeczne we wsiach powiatu krakowskiego
W XVIII wieku wsie w powiecie krakowskim funkcjonowały w ramach klasycznej struktury feudalnej. Szlachta i duchowieństwo sprawowały władzę właścicielską, a ludność chłopska wykonywała obowiązki pańszczyźniane oraz inne świadczenia, zarówno na rzecz właścicieli świeckich, jak i kościelnych. Część wsi należała do króla, inne — do klasztorów. Narama była jednym z przykładów wsi zakonnej, w której życie religijne i gospodarcze pozostawały ze sobą ściśle powiązane.
Zachowane inwentarze karmelickie z lat 1715 i 1748 pozwalają odtworzyć obraz dobrze zorganizowanej wsi, która po trudnych latach wojny północnej podjęła się odbudowy. Dokument z 1715 roku przedstawia szczegółowy opis dworu, folwarku i inwentarza — zarówno budynków, jak i ludzi, zwierząt i narzędzi. Wymieniono m.in. dwór, stajnie, obory, chlewy, browar, piekarnię, spichlerze, stodoły oraz kuźnię i wozownię.
W dokumencie z 1748 roku, będącym już wizytacją kaplicy, znajdują się również informacje o stanie wsi. Narama nadal należała do karmelitów, a kaplica — choć skromna — była zadbana, wyposażona w podstawowe sprzęty liturgiczne i otoczona opieką duszpasterską przez zakonnika. Widać więc ciągłość gospodarczą i religijną, która charakteryzowała tę miejscowość.
Choć dokumenty te powstały w różnych celach — jeden jako inwentarz majątku, drugi jako protokół wizytacyjny — ich zestawienie daje wgląd w funkcjonowanie dawnej Naramy jako wsi folwarcznej, podporządkowanej strukturze klasztornej. Pokazują one codzienne życie, organizację przestrzeni gospodarczej i sakralnej oraz miejsce społeczności wiejskiej w szerszym systemie ekonomiczno-kościelnym.
Tekst sprawozdania z wizytacji kaplicy w Naramie z 1748
Oryginalny tekst łaciński i tłumaczenie na język polski
Na fotografii strona tytułowa sprawozdań z wizytacji biskupich z 1748, w tym w Naramie
Na fotografii kart znajduje się tekst łaciński sprawozdania z wizytacji kaplicy w Naramie z 1748 - wypis z publikacji
Na fotografii kart znajduje się tekst łaciński sprawozdania z wizytacji kaplicy w Naramie z 1748, karta oryginalna
„Wieś Narama parafii Korzkiew.
Wieś ta stanowi własność Konwentu Ojców Karmelitów Dawnej Obserwancji ¹, mającego swą siedzibę przy Krakowie, na Piasku. Znajduje się tam kaplica drewniana, usytuowana na miejscu oddzielonym od dworu ² i wzniesiona na gruncie publicznym. Do owej kaplicy przybyli: Czcigodny Ksiądz Cyryl Mroziński, syndyk wspomnianego Zakonu i Konwentu, wraz z bratem zakonnym, pełniącym funkcję ekonoma w tejże wsi Narama, i poddali ją niniejszej wizytacji.
Kaplica ta została niegdyś zbudowana przez nieżyjącego już Pana Pawła Żydowskiego, dziedzica połowy wspomnianej wsi. W roku 1619, w sobotę po Święcie Nawiedzenia Najświętszej Maryi Panny, w dokumencie przekazania tych dóbr3 Ojcom Karmelitom, sporządzonym przez tegoż Pawła Żydowskiego, zawarta została wzmianka oraz klauzula, iż w owym dniu ma być odprawiana Msza Święta w kaplicy oraz że Ojcowie Karmelici mają zwrócić się o zgodę do miejscowego Ordynariusza. Tamże zawarte było również zastrzeżenie, aby ciało wspomnianego Pawła Żydowskiego zostało pochowane w tejże kaplicy w Naramie. Akt darowizny ten został zatwierdzony przez Najprzewielebniejszego Biskupa Krakowskiego i Księcia Siewierskiego4, w roku 1621, dnia 13 grudnia.
W roku 1652, dnia 10 kwietnia, została wydana zgoda przez Czcigodnego Oficjała Lipnickiego5 na odprawianie Mszy Świętej w wspomnianej kaplicy przez okres jednego roku. Zgoda ta została następnie przedłużona dnia 20 maja roku 1654, z zastrzeżeniem, iż nie może ona naruszać praw kościołów parafialnych6, i również została udzielona na okres jednego roku. Następnie ta sama kaplica została poświęcona przez Najprzewielebniejszego Alberta Lipnickiego, Biskupa Laodycejskiego7, sufragana i oficjała Kościoła Krakowskiego, w roku 1654, dnia 14 czerwca.
Z dokumentu pergaminowego8 wynika, że odtąd nie jako kaplica, lecz jako kościół była ona określana. Dniem zaś jej poświęcenia jest pierwsza niedziela po oktawie Najświętszego Ciała Chrystusa9. Ołtarz główny został konsekrowany10 ku czci Świętego Wojciecha, Arcybiskupa i Męczennika, oraz Świętego Mikołaja, Biskupa i Wyznawcy; dwa pozostałe ołtarze: po stronie Ewangelii11 — ku czci Narodzenia Najświętszej Maryi Panny, zaś po stronie Epistoły — ku czci Świętych Apostołów Pawła i Jakuba, jak to jest wyraźnie zaznaczone w przywołanym dokumencie.
Kaplica ta posiada, jak wspomniano wyżej, trzy ołtarze drewniane12, stare, o prostej konstrukcji i formie13. Ich mensy są murowane14, a w ich środku umieszczone są portatyle posklejane z kawałków15. Na ołtarzu głównym, portatyl jest przymocowany dla zapewnienia większego bezpieczeństwa16 (aby nie uległ przypadkowemu zniszczeniu – dop. ZG), do którego przylega proste, drewniane cyborium bez zamknięcia17, w którym, jak zaświadczył wspomniany Czcigodny Ojciec Cyrillus, Najświętszy Sakrament nie zwykł być przechowywany18.
Strop tej kaplicy jest drewniany i odkryty19. Posadzka w chórze mniejszym (prezbiterium – dop. ZG) wykonana jest z cegły20, a pośrodku niej znajduje się kamienna płyta czworoboczna21, pod którą, jak się podaje, znajduje się grób, w którym spoczywa fundator tej kaplicy, Paweł Żydowski. Chór jest drewniany, prosty, nieozdobiony malowidłami22.
Po stronie Ewangelii, pod chórem, znajduje się drewniany konfesjonał, prosty, bez ozdób23; natomiast po stronie Epistoły, w chórze głównym (nawa – dop. ZG), znajduje się ambona lub podwyższenie drewniane, opuszczone i o prostej formie24. Znajdują się tam również trzy drewniane ławy, w większości proste i zniszczone25.
W chórze mniejszym (prezbiterium), po stronie Ewangelii, około dziewięciu lat temu wzniesiono drewniane sakrarium, z podłogą i sufitem z desek26, w którym to sakrarium nie przechowuje się paramentów liturgicznych27, gdyż są one przechowywane w dworze28. W kaplicy znajdują się cztery okna, zabezpieczone żelaznymi kratami29. W sakrarium znajduje się jedno małe okienko30. Zachowały się również dwie małe chorągwie, używane do procesji31. Ściany kaplicy od wewnątrz nie są pokryte malowidłami32, widoczne są jedynie znaki zwane potocznie „zacheuszkami”33, namalowane dawną farbą.
Z zewnątrz zaś kaplica ta pokryta jest deskowaniem34, a jej ściany kilka lat temu zostały od fundamentów odnowione35. Do kaplicy prowadzą drewniane drzwi z podobnym gankiem36, a całość otoczona jest ogrodzeniem37.
Na środku dachu tej kaplicy wznosi się drewniana wieżyczka38, osiągająca kilka łokci wysokości, w której zawieszone są dwa małe dzwonki39. Trzeci dzwonek znajduje się przed wejściem do kaplicy, przymocowany do niższego drzewa 40, i bywa używany przed rozpoczęciem nabożeństwa. Wszystkie te dzwonki uchodzą za poświęcone41.
W dworze przypisanym do tej kaplicy przechowywane jest wyposażenie liturgiczne42. Zalicza się do niego: kielich srebrny, pozłacany od wewnątrz43, wraz z podobną pateną44 oraz innymi niezbędnymi sprzętami45, ornaty koloru białego, czerwonego i czarnego46, wraz z odpowiednimi paramentami47, dwie alby wraz z humerałami48, dwa mszały oraz trzeci – mniejszy49.
Dekret reformacyjny dla tej kaplicy
Zważywszy na skargi Wielce Czcigodnego Proboszcza z Korzkwi, miejscowego duszpasterza, dotyczące pewnych szkód wyrządzanych kościołowi parafialnemu50 przez Wielce Czcigodnych i Zakonnych Ojców Karmelitów, które zostały przedstawione w akcie wizytacyjnym, i które podczas obecnej wizytacji tej kaplicy uznaliśmy za prawdziwe, celem zapobieżenia, by w przyszłości nie powstały jeszcze większe nadużycia51, postanawiamy, co następuje:
Ojcowie Karmelici niechaj nie ważą się wystawiać Najświętszego Sakramentu52 w tej kaplicy bez uprzedniego i wyraźnego zezwolenia oraz zgody Najdostojniejszego Ordynariusza miejsca. Procesje, które były dotychczas odprawiane, niech nie będą kontynuowane ani wprowadzane na nowo53. Bicie dzwonów niech zostanie zakazane54 przez brata-ekonoma wsi Narama, co również i my niniejszym zakazujemy.
A jeśli zdarzy się, że któryś kapłan będzie chciał odprawić w tej kaplicy Mszę Świętą, niech odprawi ją prywatnie55, nie odciągając wiernych od ich kościoła parafialnego56.
W przeciwnym razie, w przypadku naruszenia niniejszego dekretu reformacyjnego57 lub naszego zarządzenia, niechaj wiedzą Wielce Czcigodni i Zakonni Ojcowie, że Najdostojniejszy Delegat Biskupi podejmie wobec nich kroki zgodnie z obowiązującym prawem i swoją władzą58.
Sporządzono w Naramie, dnia 30 kwietnia Roku Pańskiego 1748.
Wyciąg z akt wizytacji, jak wyżej.
Bernard Herka, notariusz publiczny z upoważnienia Stolicy Apostolskiej, notariusz Jego Królewskiej Mości oraz sekretarz niniejszego aktu wizytacji — podpis własnoręczny.
Za zgodność z oryginałem zaświadczam: brat Antoni Major, doktor świętej teologii.
Przypisy do tekstu:
Przypisy do tekstu: (Poniższe przypisy objaśniają terminy i pojęcia użyte w tekście wizytacyjnym. Zostały one przygotowane z myślą o czytelnikach nieposiadających specjalistycznej wiedzy historycznej, aby ułatwić zrozumienie realiów życia religijnego i społecznego w XVIII wieku.)
1. Ojców Karmelitów Dawnej Obserwancji — zwani także karmelitami trzewiczkowymi. W odróżnieniu od karmelitów bosych (Discalceati), nie chodzili boso, lecz nosili zwykłe obuwie. Kierowali się regułą zakonną wywodzącą się z pierwotnych zasad życia karmelitańskiego, z większym naciskiem na wspólnotę i umiarkowaną ascezę.
2. Dwór (łac. curia) — w tym kontekście oznaczał siedzibę właściciela wsi, czyli lokalnego dziedzica. Była to osobna od kaplicy budowla, pełniąca funkcje mieszkalne i administracyjne. Często znajdowała się w centrum folwarku i stanowiła centrum zarządzania majątkiem ziemskim.
3. Dokument fundacyjny — akt prawny, na mocy którego właściciel lub fundator przekazywał dobra ziemskie (lub ich część) na rzecz Kościoła, zakonu lub innej instytucji religijnej. Określał warunki sprawowania kultu, zobowiązania duchownych oraz intencje fundatora. W przypadku Naramy dokument ten powstał w 1619 roku z inicjatywy Pawła Żydowskiego i zawierał m.in. zastrzeżenie pochówku fundatora w kaplicy.
4. Dux Severiae — łaciński tytuł biskupa krakowskiego jako księcia Siewierskiego. Księstwo Siewierskie od 1443 roku było domeną biskupów krakowskich, którzy sprawowali w nim zarówno władzę duchowną, jak i świecką. Tytuł ten przysługiwał również Marcinowi Szyszkowskiemu, który w 1621 roku zatwierdził akt fundacyjny kaplicy w Naramie.
5. Oficjalne zezwolenie władz kościelnych — każda kaplica, która nie była kościołem parafialnym, musiała uzyskać zgodę biskupa lub jego przedstawiciela (np. oficjała diecezjalnego) na odprawianie Mszy Świętej oraz sprawowanie kultu. Takie pozwolenia były zazwyczaj czasowe i warunkowe, zależne od przestrzegania praw parafialnych.
6. „Bez uszczerbku dla praw parafii” — formuła często występująca w dokumentach kościelnych, oznaczająca, że funkcjonowanie kaplicy nie może naruszać uprawnień kościoła parafialnego, takich jak wyłączność na udzielanie sakramentów (np. chrztu, ślubu, pogrzebu), prawo do dziesięciny oraz inne świadczenia parafialne.
7. Biskup Laodycei — tytuł biskupa tytularnego, czyli duchownego bez własnej diecezji, który pełnił funkcję pomocniczą (sufragana) w innej diecezji, w tym przypadku w Krakowie. Laodycea była starożytną stolicą biskupią w Azji Mniejszej, a jej tytuł był zachowany symbolicznie.
8. Konsekracja kaplicy (1654) — uroczysty akt liturgiczny, podczas którego biskup poświęcał kaplicę, nadając jej status kościoła (ecclesia). W Naramie dokonał tego bp Albert Lipnicki, sufragan krakowski i biskup tytularny Laodycei, 14 czerwca 1654 roku. Od tego czasu w dokumentach określano kaplicę jako „kościół”. Konsekracja obejmowała m.in. poświęcenie ścian, ołtarzy oraz złożenie relikwii. Obrzędy obejmowały m.in. namaszczenie ścian i ołtarza olejami świętymi, złożenie w ołtarzu relikwii oraz nadanie świątyni tytułu (patrona). W przypadku kaplicy w Naramie, podczas konsekracji w ołtarzach złożono relikwie świętych męczenników: Cezarego, Witalisa i Kalistrada. Byli to wczesnochrześcijańscy męczennicy czczeni zarówno na Wschodzie, jak i w Kościele łacińskim, choć ich żywoty znane są dziś fragmentarycznie. Wybór tych konkretnych relikwii mógł mieć związek z osobą konsekrującego — biskupa Alberta Lipnickiego, właśnie biskupa Laodycei w Azji Mniejszej, co może sugerować inspirację tradycją chrześcijańskiego Wschodu, do którego należało pierwotnie miasto Laodycea.
9. Oktawa Bożego Ciała — okres ośmiu dni obchodzony po uroczystości Najświętszego Ciała i Krwi Pańskiej. Niedziela przypadająca po oktawie miała szczególny charakter liturgiczny i często bywała wybierana jako dzień konsekracji świątyni, zwłaszcza na wsiach.
10. Konsekracja ołtarzy — przy konsekracji kościoła zwyczajowo nadawano tytuły (wezwaniami) ołtarzom. W Naramie, zgodnie z dokumentem z 1654 roku, główny ołtarz został konsekrowany ku czci Św. Wojciecha i Św. Mikołaja, natomiast boczne: ku czci Narodzenia Najświętszej Maryi Panny oraz Świętych Apostołów Pawła i Jakuba.
11. Strona Ewangelii i Epistoły — tradycyjny podział ołtarza, gdzie patrząc od strony wiernych, lewa strona nazywana była stroną Ewangelii (czytano z niej Ewangelię), a prawa — stroną Epistoły (czytano Listy Apostolskie). Podział ten był ważny liturgicznie i wpływał na rozmieszczenie wyposażenia.
12. Ołtarze drewniane — informacja o materiale wykonania sugeruje prostotę i lokalne rzemiosło. Drewno było najczęściej używane w wiejskich kaplicach, co świadczy o skromnych warunkach, ale też o długoletnim użytkowaniu.
13. Prosta konstrukcja — odnosi się do braku bogatych zdobień, rzeźb czy polichromii. Taka forma była typowa dla ubogich świątyń wiejskich, ale nie odbierała kaplicy godności liturgicznej.
14. Mensa ołtarzowa — główny blat ołtarza, na którym sprawuje się Eucharystię. Zgodnie z przepisami liturgicznymi, powinna być wykonana z kamienia lub trwale umocowana. W kaplicy w Naramie mensy były murowane, co wskazuje na trwałość i zakorzenienie ołtarza w miejscu.
15. Portatyl posklejane z kawałków — portatyl to przenośna płyta z relikwiami, umieszczana na mensie ołtarzowej w kaplicach lub miejscach, gdzie brakowało stałego konsekrowanego ołtarza. W opisie kaplicy w Naramie zaznaczono, że portatyl był uszkodzone i został złożon z kilku fragmentów, co może świadczyć o ich wcześniejszym rozbiciu i późniejszej naprawie. Taka prowizoryczna rekonstrukcja, choć nietypowa, nie była wykluczona, zwłaszcza w skromnych świątyniach wiejskich, gdzie troska o zachowanie relikwii miała znaczenie symboliczne i praktyczne.
16. Portatyl — przenośna płyta (zwykle kamienna), umieszczana na mensie ołtarza, często zawierająca relikwie świętych. Używana była tymczasowo, gdy brakowało stałego ołtarza. W Naramie portatyle były uszkodzone i posklejane z kawałków, co może świadczyć o ich długim użytkowaniu lub prowizorycznym charakterze.
17. Cyborium — w liturgii termin ten może oznaczać zarówno zamykane naczynie do przechowywania Hostii (zwykle metalowe, zwieńczone krzyżykiem), jak i tabernakulum w formie szafki. W kaplicy w Naramie znajdowało się proste, drewniane cyborium — prawdopodobnie w formie skrzynki ołtarzowej bez zamknięcia, co wskazuje na brak stałego przechowywania Najświętszego Sakramentu.
18. Brak przechowywania Najświętszego Sakramentu — oznacza, że w kaplicy nie było stałej obecności Hostii. Wynikało to z braku stałego duszpasterza i podporządkowania parafii. Praktyka ta była typowa dla kaplic filialnych bez stałego duszpasterza i pozostających pod jurysdykcją parafii głównej.
19. Strop drewniany i odkryty — Oznacza, że kaplica nie posiadała sklepienia ani sufitu podwieszanego. Belki stropowe były widoczne, co było typowe dla prostych, wiejskich budowli sakralnych. Odkryty drewniany strop pełnił nie tylko funkcję konstrukcyjną, ale także nadawał wnętrzu surowy, pokutny charakter.
20. Chór mniejszy (prezbiterium) z posadzką ceglaną — W dawnej nomenklaturze architektonicznej „chór mniejszy” oznaczał przestrzeń ołtarzową, czyli dzisiejsze prezbiterium. Była to część świątyni przeznaczona dla duchowieństwa, oddzielona często od „chóru większego” (czyli nawy) belką tęczową. Posadzka z cegły wskazuje na próbę oddzielenia tej strefy od reszty wnętrza oraz na troskę o trwałość i czystość miejsca sprawowania liturgii.
21. Kamienna płyta grobowa fundatora — Umieszczona pośrodku prezbiterium (chóru mniejszego) czworoboczna płyta kamienna wskazuje na grób fundatora kaplicy, Pawła Żydowskiego. Taki pochówek w świętym miejscu był wyrazem szczególnego uhonorowania osoby fundującej świątynię, a zarazem przypomnieniem o związkach między lokalną społecznością a miejscem kultu.
22. Chór większy (nawa) prosty, bez polichromii — „Chór większy” w terminologii dawnej oznaczał przestrzeń przeznaczoną dla wiernych, czyli dzisiejszą nawę. Opis jej jako drewnianej i pozbawionej malowideł świadczy o skromności wyposażenia. Brak polichromii i ozdób był typowy dla kaplic wiejskich, gdzie dekoracje ograniczały się do symboliki religijnej umieszczonej na ołtarzach lub obrazach.Nieprzechowywanie Najświętszego Sakramentu — brak tabernakulum lub jego zamknięcia oznaczał, że Hostię przechowywano tylko czasowo, np. na czas nabożeństw. Zazwyczaj było to podyktowane brakiem stałego kapłana oraz koniecznością podporządkowania się kościołowi parafialnemu.
23. Konfesjonał drewniany, prosty — Konfesjonały w wiejskich kaplicach były często wykonane lokalnie, z prostych materiałów i bez zdobień. Ich obecność świadczyła o praktyce spowiedzi świętej, choć w kaplicach filialnych mogła się odbywać tylko podczas okazjonalnych posług duszpasterskich. Brak ozdób sugeruje funkcjonalność, nie artystyczną wartość mebla.
24. Ambona lub podwyższenie — W niewielkich kaplicach nie zawsze istniała klasyczna ambona. Czasem funkcję tę pełniło po prostu podwyższenie, z którego kapłan wygłaszał kazania. Określenie „opuszczona” może sugerować zniszczenie lub nieużywanie. Prosta forma, jak w innych elementach wystroju, wskazuje na ubóstwo świątyni.
25. Ławy drewniane, zniszczone — Ławy były przeznaczone dla wiernych i ustawiane w nawie (chórze większym). Ich stan – prostota i zniszczenie – świadczy o intensywnym użytkowaniu oraz braku środków na ich odnowienie. Mimo to pozostawały ważnym elementem wyposażenia, podkreślającym funkcję liturgiczną i wspólnotową miejsca.
26. Sakrarium drewniane z podłogą i sufitem z desek – W wiejskich kaplicach sakrarium miało zwykle prostą formę. Pełniło funkcję zakrystii, w której przechowywano paramenty liturgiczne oraz przygotowywano się do sprawowania nabożeństw. Drewniana konstrukcja świadczy o lokalnym wykonaniu i ograniczonych środkach.
27. Nieprzechowywanie paramentów liturgicznych – Brak przechowywania w sakrarium może świadczyć o niewystarczających warunkach zabezpieczenia lub o ścisłej zależności kaplicy od dworu, który przejął rolę przechowalni sprzętu i szat liturgicznych.
28. Dwór jako miejsce przechowywania paramentów – W XVIII wieku zdarzało się, że właściciele dworów przechowywali w swoich domach ornaty, kielichy czy mszały, szczególnie jeśli to oni byli fundatorami kaplicy i dbali o jej utrzymanie. Podkreślało to też ich władzę i opiekę nad lokalnym kultem.
29. Okna zabezpieczone żelaznymi kratami – Kraty w oknach kaplic wiejskich były powszechnym środkiem ochronnym przed kradzieżami. Świadczą o tym, że we wnętrzu znajdowały się przedmioty mające dla społeczności dużą wartość – nie tylko materialną, ale i duchową.
30. Małe okienko w sakrarium – Zapewniało minimum naturalnego światła potrzebnego do przygotowania sprzętu liturgicznego lub ubioru. Umieszczane wysoko i w wąskiej formie, ograniczało również dostęp z zewnątrz, zwiększając bezpieczeństwo.
31. Chorągwie procesyjne – Używane podczas uroczystości religijnych, takich jak Boże Ciało czy odpusty. Ich zachowanie świadczy o ciągłości tradycji i żywotności wspólnoty religijnej, nawet jeśli inne elementy wystroju uległy zniszczeniu lub zapomnieniu.
32. Brak polichromii na ścianach – Polichromie (malowidła ścienne) były kosztownym elementem wystroju. Ich brak wskazuje na skromne fundusze, prostotę lokalnej pobożności lub też wybór estetyczny fundatora, który mógł preferować surowość i skupienie nad ozdobnością.
33. Zacheuszki – Małe krzyżyki malowane lub ryte podczas konsekracji świątyni. Tradycyjnie było ich dwanaście – na pamiątkę Apostołów. Ich obecność świadczy o dokonanym poświęceniu kaplicy przez biskupa i o jej pełnym statusie miejsca świętego.
34. Deskowanie – czyli zewnętrzne obicie ścian drewnianych kaplicy deskami, najczęściej pionowymi lub poziomymi. Stanowiło ochronę przed warunkami atmosferycznymi i było typowe dla wiejskich świątyń z drewna.
35. Odnowienie kaplicy od fundamentów – sformułowanie to oznacza gruntowny remont obejmujący całą konstrukcję, od podstawy aż po dach. Taka renowacja mogła być przeprowadzona z powodu zniszczeń, starości budynku lub z okazji wydarzenia religijnego (np. konsekracji).
36. Drewniane drzwi z gankiem – wejście do kaplicy było osłonięte drewnianym daszkiem (gankiem), który chronił wiernych i duchownych przed deszczem oraz śniegiem podczas wchodzenia i wychodzenia. Tego rodzaju zabudowa była typowa dla architektury wiejskiej.
37. Ogrodzenie – drewniany lub czasem kamienny parkan otaczający kaplicę stanowił fizyczną granicę sacrum (świętej przestrzeni). Miał też funkcję ochronną – zabezpieczał przed zwierzętami, aktami wandalizmu lub przypadkowym zniszczeniem przez przechodniów.
38. Drewniana wieżyczka na dachu – mała nadbudówka służąca jako dzwonnica. W wiejskich kaplicach nie budowano oddzielnych wież, więc dzwony umieszczano bezpośrednio nad nawą lub przedsionkiem. Wieżyczka była często prostą konstrukcją, mieszczącą jeden lub kilka niewielkich dzwonków.
39. Dwa małe dzwonki umieszczone w wieżyczce – pełniły funkcje sygnalizacyjne: wzywały na nabożeństwa, oznaczały początek i koniec Mszy, a czasem informowały o śmierci parafianina (tzw. dzwon żałobny). Różniły się tonem i wielkością.
40. Trzeci dzwonek przy wejściu do kaplicy – był to najprawdopodobniej tzw. dzwonek ręczny lub zawieszony przy drzwiach wejściowych, używany przez zakrystiana lub wiernych do sygnalizowania rozpoczęcia nabożeństwa. Czasem miał też funkcję przypomnienia modlitwy Anioł Pański.
41. Dzwonki uznawane za poświęcone zgodnie z tradycją – według zwyczaju, dzwony kościelne poświęcano specjalnym obrzędem, który nadawał im charakter sakralny. Nawet jeśli brakowało pisemnego potwierdzenia konsekracji, przyjmowano ich „uświęcenie” przez długoletnie użycie liturgiczne i modlitwy.
42. Dwór jako miejsce przechowywania wyposażenia liturgicznego – z powodu braku zakrystii w samej kaplicy, sprzęty liturgiczne (np. kielichy, ornaty, mszały) przechowywano bezpośrednio w dworze właściciela wsi, który był też fundatorem i opiekunem kaplicy. Było to rozwiązanie praktyczne, choć niezbyt wygodne.
43. Kielich srebrny, pozłacany wewnątrz – kielich do Mszy Świętej musiał spełniać określone wymogi liturgiczne. Wnętrze pozłacano, by chronić Najświętszą Krew przed kontaktem z metalem mogącym ulec korozji. Pozłacanie świadczyło także o szacunku do Eucharystii.
44. Patena w tym samym stylu – patena to niewielki, płaski talerzyk używany podczas Mszy do trzymania hostii. Powinna być wykonana z metalu szlachetnego lub pozłacana, podobnie jak kielich. Zgodność stylu oznaczała komplet liturgiczny, często fundowany przez jedną rodzinę.
45. Inne niezbędne sprzęty — korporał, palki, puryfikaterz – korporał to kwadratowy obrusik, na którym stawia się kielich i patenę; palki to usztywnione nakrycie kielicha chroniące przed owadami lub kurzem; puryfikaterz to ściereczka służąca do wycierania kielicha po Komunii. Taki komplet przechowywano zwykle razem z kielichem, tworząc podstawowy zestaw do odprawiania Mszy.
46. Ornaty liturgiczne w kolorach białym, czerwonym i czarnym – kolory szat odpowiadały kalendarzowi liturgicznemu: biały na święta radosne i Maryjne, czerwony na święta męczenników i Ducha Świętego, czarny na pogrzeby i Wielki Piątek. Ich obecność świadczy o trosce o prawidłowy przebieg liturgii.
47. Paramenty — elementy stroju kapłańskiego: stuła, manipularz itp. – stuła to długa taśma noszona na szyi przez kapłana, znak jego władzy sakramentalnej; manipularz to krótszy pasek noszony na lewym przedramieniu, obecnie rzadziej używany. Do paramentów zaliczano też cingulum (pas), welon, bursę itp.
48. Alby liturgiczne i humerały — chusty na ramiona – alba to długa, biała szata noszona przez kapłana i ministrantów, symbol czystości. Humerał to prostokątna chusta zakładana na ramiona i pod szyję, aby chronić albę i zachować godność stroju. Ich obecność w kaplicy wskazywała na gotowość do godnego odprawiania Mszy.
49. Dwa mszały oraz trzeci, mniejszy — na potrzeby kaplicy – mszał to księga zawierająca teksty Mszy Świętej na cały rok liturgiczny. Dwa mszały główne mogły służyć do ołtarza głównego i bocznych, zaś mniejszy mszał pomocniczy mógł być używany np. przez celebransa w czasie przygotowania lub do liturgii poza kaplicą. Ich liczba świadczyła o regularnym odprawianiu nabożeństw.
50. Naruszenie interesów lub przywilejów kościoła parafialnego – każda kaplica wiejska podlegała jurysdykcji kościoła parafialnego. Interesy te obejmowały m.in. wyłączność na sprawowanie sakramentów (chrzty, śluby, pogrzeby), pobieranie opłat oraz duchową opiekę nad wiernymi. Wizytatorzy badali, czy kaplica nie naruszała tych uprawnień.
51. Nadużycia — np. przyciąganie wiernych do kaplicy zakonnej – zakon lub właściciel wsi mógł wykorzystywać kaplicę do organizowania nabożeństw w dogodniejszych godzinach, bez opłat lub poza kontrolą parafii. Było to szczególnie drażliwe, gdy powodowało odpływ wiernych z kościoła parafialnego i uszczuplało jego dochody.
52. Zakaz wystawiania Najświętszego Sakramentu — zapobieganie niezależnym nabożeństwom – adoracja Najświętszego Sakramentu była zarezerwowana dla świątyń posiadających stosowne upoważnienie biskupie. Zakaz ten miał zapobiec powstawaniu wrażenia, że kaplica może samodzielnie organizować pełne cykle nabożeństw.
53. Zakaz procesji — ograniczenie liturgii poza kontrolą parafii – procesje (np. na Boże Ciało) były oznaką samodzielności i prestiżu ośrodka kultu. Ich organizacja w kaplicy mogła prowadzić do publicznych manifestacji religijnych bez udziału i nadzoru proboszcza, zwłaszcza w święta parafialne.
54. Zakaz bicia dzwonów — oznaka niezależności liturgicznej – dzwony miały znaczenie nie tylko praktyczne, ale i symboliczne. Ich bicie sygnalizowało życie liturgiczne świątyni i potwierdzało jej funkcjonowanie jako ośrodka kultu. Zakaz ten miał uniemożliwić kaplicy funkcjonowanie na równi z parafią, zwłaszcza bez zgody biskupa.
55. Msze mogły być odprawiane, ale wyłącznie jako prywatne – bez ogłaszania publicznego ani gromadzenia większej liczby wiernych. Dotyczyło to zazwyczaj domowników dworu lub osób uprawnionych. Celem było uniknięcie wrażenia, że kaplica funkcjonuje jak kościół parafialny.
56. Kaplica, choć mogła posiadać pozwolenie na sprawowanie liturgii, nie mogła organizować Mszy w sposób przyciągający wiernych z całej parafii. Miała charakter pomocniczy, a nie konkurencyjny względem kościoła parafialnego.
57. Dekret reformacyjny był dokumentem o charakterze wykonawczym, wydanym przez biskupa lub jego delegata po wizytacji kaplicy. Precyzował zasady funkcjonowania obiektu i miał na celu eliminację nadużyć oraz wzmocnienie pozycji parafii. Miał moc wiążącą i mógł być egzekwowany przez władze kościelne.
58. Delegat biskupi, działający z upoważnienia ordynariusza, posiadał pełnię władzy administracyjnej i dyscyplinarnej na terenie wizytowanej jednostki. Mógł wprowadzać ograniczenia, nakładać sankcje oraz występować z wnioskami do kurii o dalsze działania.
Kaplica w Naramie, choć z pozoru niewielka i położona z dala od głównych centrów życia politycznego, stanowi cenny przykład funkcjonowania instytucji kościelnych w realiach XVIII-wiecznej Rzeczypospolitej. Jej historia, udokumentowana zarówno w inwentarzach majątkowych, jak i protokole wizytacyjnym, ukazuje złożoną sieć zależności pomiędzy zakonami, duchowieństwem parafialnym i lokalną społecznością wiejską. Dbałość o szczegóły liturgiczne, troska o mienie kościelne, a także interwencje władz duchownych dowodzą, że nawet w niewielkich miejscowościach toczyło się dynamiczne życie religijne, które miało realny wpływ na codzienność mieszkańców.
Dziś, analizując dokument z 1748 roku, możemy nie tylko odtworzyć dawny obraz kaplicy i jej wyposażenia, ale także lepiej zrozumieć mechanizmy kontroli, reform i dyscypliny kościelnej w epoce, w której religia była nieodłącznym elementem porządku społecznego. To lokalne dziedzictwo, zakorzenione w pamięci instytucjonalnej i archiwach kościelnych, jest bezcennym świadectwem przeszłości — nie tylko dla badaczy historii, ale także dla współczesnych mieszkańców Naramy, którzy pragną pielęgnować tożsamość swojej wspólnoty.
Dodajmy, że kaplica w Naramie, choć formalnie podporządkowana parafii w Korzkwi, przez dziesięciolecia funkcjonowała — przynajmniej w świadomości wiernych i w codziennej praktyce — jak samodzielny kościół. Obecność konsekrowanych ołtarzy, relikwii, cyborium, chorągwi i dzwonów, a także zachowana odrębność liturgiczna wskazują, że mieszkańcy pragnęli nie tylko miejsca modlitwy, lecz także lokalnej wspólnoty parafialnej. Dekret reformacyjny wymusił cofnięcie tej samodzielności, lecz nie wygasił dążeń. Dopiero w wolnej Polsce, w roku 1918, gdy kraj odzyskał niepodległość, spełniło się marzenie kolejnych pokoleń – Narama otrzymała wreszcie własną parafię. Tym samym dokument z 1748 roku można dziś odczytać jako jeden z etapów tej wielopokoleniowej drogi ku terytorialnej niezależności.
Zbigniew Grzyb
Bardzo dziękuję panu doktorowi Szymonowi Sułeckiemu, dyrektorowi Archiwum Karmelitów w Krakowie i cenionemu badaczowi historii Zakonu Karmelitów w Polsce, za pomoc i merytoryczne konsultacje przy pisaniu tego eseju.
Bibliografia:
2. Materiały źródłowe z Archiwum Karmelitów w Krakowie, teczka: „Narama”, rękopisy i notatki fundacyjne (XVII–XVIII w.).
3. Ks. Władysław Sarnowski OCD, Dzieje Karmelitów Bosych w Polsce, Kraków 1986.
4. Jan Kracik, Polska prowincja kościelna w XVIII wieku. Struktura – duszpasterstwo – życie codzienne, Kraków 2004.
5. Wacław Urban, Episkopat polski i jego działalność duszpasterska w XVIII wieku, Warszawa 1982.
6. Liber Beneficiorum dioecesis Cracoviensis Jana Długosza, wyd. A. Przeździecki, Kraków 1863.
7. Regestr Diecezji Krakowskiej z r. 1783, wyd. A. Małecki, Kraków 1871.
8. Jan Kracik, Kościół, wieś, parafia. Studia z dziejów religijności w Małopolsce XVI–XIX w., Kraków 2004.
9. Antoni Barciak, Religijność ludowa w Małopolsce w XVIII wieku, Katowice 1990.
10. Wacław Urban, Życie religijne w Polsce w XVII i XVIII wieku, Warszawa 1980.
11. Jacek Wijaczka, Kościół i społeczeństwo w Polsce XVII wieku, Toruń 2001.
12, Jerzy Wyrozumski, Dzieje Krakowa. T. 2: Kraków w wiekach średnich, Kraków 1992.
13. Józef Szymański, Kościół w Polsce, Warszawa 1992.
14. Kazimierz Jakubiak, Dzieje parafii i dekanatów diecezji krakowskiej, Kraków 1985.
15. Zdzisław Noga, Osadnictwo okolic Krakowa w średniowieczu i epoce nowożytnej, Kraków 2000.
16. Stanisław Tomkowicz, Powiat krakowski. Zarys historyczny, Kraków 1912 (reprinty późniejsze).
17. Michał Rożek, Kraków i okolice. Przewodnik historyczno-artystyczny, Kraków 2000.
18. Władysław Łuszczkiewicz, Kościoły i kaplice okolic Krakowa, Kraków 1895.